زنانی که می‌شناسیم

برای زری،مارال،زیور،مرگان،بلقیس و فخرالنساء و بلورخانم
چند نویسنده توانسته‌اند شخصیت‌های زن ماندگاری خلق کنند و این زن‌ها چه ویژگی داشته‌اند؟ نگاهی به زن‌های داستان ایرانی، شاید بتواند موقعیت زنان و رویاهای زنان را حداقل تا حدی که نویسنده‌ی اثر در ذهن داشته، نشان دهند و این زنان از چه طبقات اجتماعی و دارای چه خصایصی بوده‌اند که این چنین در ذهن نشسته‌اند آن‌قدر که گاه یک نویسنده با همان شخصیت خلق شده‌اش به ذهن می‌آید مثل اثیری و لکاته در داستان هدایت که همواره نام صادق هدایت با این دوزن مرموز و غریب توام است.
من از داستان‌هایی که خوانده‌ام زن‌های زیادی را به خاطر دارم. از زری سووشون گرفته تا زیور کلیدر، کلیدر اصلا از دو زاویه روایت شده، از سمت نگاه زنانی چون بلقیس و مارال و زیور و همین‌طور از سمت نگاه شخصیت‌های اصلی داستان و مهم‌تر از همه قهرمان آن داستان. زن داستان شازده احتجاب تفاوتی با دیگر زنان داستان‌های هم عصرش دارد. در سگ و زمستان بلند و طوبی و معنای شب ما زنی را می‌بینیم که علاقه‌مند بیرون آمدن از پوسته است اما بندهای اجتماعی و خانوادگی او رامحصور می‌کند و ناچار راهی نمی‌یابد که به خرافات پناه برد همان‌طور که نویسنده در انتهای داستان به جادو پناه می‌برد. در شوهر آهو خانوم بر خلاف نام کتاب که باید درباره‌ی مردی باشد به نام شوهرآهو، ما با زنی، در واقع با دوزن که شخصیت اصلی از آن خود آهو است مواجهیم، آهویی که می‌رمد و طنازی می‌کند، التماس می‌کند و باز می‌رمد. آهو بی‌شک یکی از ماندگارترین زن‌ها ست کسی مثل زری و بلورخانوم در داستان همسایه‌ها. بلور خانوم از زن‌هایی است که همواره با شنیدن نام احمد محمود به یادش می‌افتیم هر چند محمود در درخت انجیر معابد هم زنی دیگر خلق کرد به نام عمه تاج‌الملوک اما تاج الملوک به اندازه‌ی بلور در دل‌ها جا باز نکرد. اغلب این زن‌ها شخصیت‌های اصلی نیستند اما چنان دارای رفتارهای کنش‌مندند که حرکت داستانی بدون حضور آن‌ها معنایی نخواهد داشت. اما چه تفاوتی هست بین زن در داستان‌هایی چون سوشون، همسایه‌ها، کلیدر یا شوهر آهو خانوم و شازده احتجاب با زن در داستان‌های معاصر؟ ادبیات داستانی امروز به یمن حضور زنان نویسنده‌ی بیشتر، دارای شخصیت‌های زن بیشتری شده اما به همان‌اندازه که داستان‌های مردان خالی از حضور زن است، در داستان‌های زنان نویسنده، از شخصیت‌های پویای زن چندان خبری نیست. یک نمونه‌ی استثنا البته در این زمینه نیمه غایب حسین سناپور است. زنان داستان‌های معاصر برخلاف زنان داستان‌های چند دهه پیش، چندان فعال نیستند. اگر بلورخانوم یا حتی طوبی و فخرالنساء یا زری درگیر روابط اجتماعی یا رفتاری کنش مند بودند، زنِ مثل همه‌ی عصرها یا چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم همچون زن چهل سالگی در فضای ذهنی خود غرقند. آن‌ها هم مثل دیگر زنان این داستان‌ها دارای ویژگی برجسته‌ای هستند که به داستان‌ راه یافته‌اند اما این ویژگی اگر در تقابل با جهان مردانه هم باشد باز متکی به خود است. این زنان علیرغم تلاششان برای اثبات خود و داشتن وجودی مستقل و رها از شخصیت‌های مرد داستان، دارای دو بعد زنانه-مردانه نمی‌شوند بلکه برعکس از بعد مردانه‌ی داستان که همان حرکت و کنش‌مندی و پویایی است به سمت فضای ذهن می‌روند و اغلب این داستان‌ها درهزارتوی ذهن نوشته می‌شود همان‌طور که زن معاصر تهی از حرکت شده‌است. این عدم تحرک باعث شده که ما هیچ‌گاه آن‌ها را به شکل ماندگاری در ذهن خود نداشته‌باشیم. با بسته شدن کتاب این زن‌ها اغلب خاموش می‌شوند و ما اگر پچ‌پچه‌ای از آن‌ها بشنویم تنها وقتی است که دوباره کتاب را ورق می‌زنیم یا نقدی بر آن داستان می‌خوانیم. چه کسی می‌تواند بگوید که این زنان همچون اثیری و لکاته و یا زنان واقعی‌تری مثل زری و مِرگان در ذهن مانده است؟ زن‌های اغلب این داستان‌ها بعد حرکت یا همان بعد اجتماعی خود را از دست داده‌اند و به‌خاطر محصور شدن زن در این چند دهه‌ی اخیر و حذف آن از اجتماع سعی دارند به خفه‌ترین شکل ممکن صدای خود را به گوش برسانند صدایی که اغلب قبل از بیرون آمدن از حنجره در گلو می‌شکند، چون زن یادش می‌آید که هیچ تقابلی با هیچ بخشی از جامعه‌ی انسانی ندارد و در چنین حالتی چگونه می‌تواند، ماجرا بیافریند و دست به رفتار خلاقانه در عرصه‌ی عمل بزند، رفتاری که براساس حرکت شکل گرفته است. اما همین بودن و وجودشان نشانی ازین است که همچنان هست و می‌خواهد بایستد هر چند دست و پایش را از هرطرف بسته باشند و دهانش تنها به زمزمه‌ای ناشنیدنی باز شود. زن و مرد دو بعد درونی وجود هر انسانی است و تقابل رفتاری عمل و عکس‌العمل است که به خلق جهان داستانی منجر می‌شود. اگر قرار باشد زن و مرد را در داستان از زندگی واقعی جدا کنیم تا به شئونات تحمیلی اجتماعی برنخورد، نتیجه داستان‌هایی می‌شود با نگاه صددرصد مردانه یا کاملا زنانه با حذف ناخودآگاه دو جنس از همدیگر و از سوی دیگر در زندگی واقعی فرد ایرانی این زمانه واقعا تقابل طبیعی‌ایی به چشم نمی‌خورد. می‌گویند ادبیات هر عصر آینه‌ی تمام نمای آن عصر است و چه آینه ای روشن‌تر از این برای عصر ما که چنین به تفکیک جنسیتی در اجتماع پرداخته است غافل از اینکه این تفکیک در تمام شئون فرهنگی بازتاب می‌یابد و حذف زن از ادبیات در این دوره و زمانه منجر به خلق ادبیات صوفیانه نخواهد شد بلکه بزرگترین ضربه را به این هنر می‌زند.
پس به احترام زنانی که در داستان‌هایمان درخشیدند، زنانی که عشق ورزیدند،گاه آن‌را با هوس اشتباه گرفتند، زنانی که به فریب مردان برای دلبری نشستند،کینه ورزیدند و یا به دنبال راهی برای رهایی بودند، که زندگی کردند همان‌طور که هرکسی می‌تواند تجربه‌ی زیستن را به تمام و کمال داشته باشد، زنانی که تفاوتی نداشت اثیری باشند یا لکاته،چون در هر صورت انسان بودند چنان واقعی و با پوست و خون که ما خاطرات خود را با آن‌ها به یاد می‌آوریم، کلاه از سر برداریم و یادمان باشد که قله‌های ادبیات ما چه کسانی را داشته است.
من در حال حاضر این شخصیت‌های زن را به یاد آوردم شما کدام زنان را به خاطر دارید؟